Οι «Βίοι των Αγίων» είναι ιερές μαρτυρίες για τη θαυματουργική δύναμη του Κυρίου Ιησού Χριστού. Στην πραγματικότητα, αυτοί δεν είναι άλλο παρά οι ίδιες οι μαρτυρίες των Πράξεων των Αποστόλων συνεχιζόμενες διά μέσου των αιώνων. Επειδή και οι άγιοι δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μάρτυρες άγιοι, όπως και οι άγιοι Απόστολοι, που είναι οι πρωτομάρτυρες. Μάρτυρες ποιού; – Του Θεανθρώπου Χριστού· Αυτού που σταυρώθηκε, που αναστήθηκε, που αναλήφθηκε, που ζει αιώνια· μάρτυρες του Ευαγγελίου της σωτηρίας, το οποίο συνεχίζει να γράφεται αδιάκοπα με τα άγια ευαγγελικά έργα, από γενιά σε γενιά. Διότι ο Χριστός, που είναι ο ίδιος στους αιώνες, θαυματουργεί συνεχώς με την ίδια θεία δύναμη, διά των αγίων μαρτύρων του. Οι θείοι Απόστολοι είναι οι πρώτοι άγιοι μάρτυρες του Κυρίου Ιησού και της θεανθρώπινης Του οικονομίας της σωτηρίας του κόσμου (Πρβλ. Πράξ. 1,8,22. 2, 32. 3, 15. 4, 33. 5, 32. 10, 39, 41-42. 13, 31. 22, 15. 26, 16. Ιωάνν. 21, 24-25. Λουκ. 24, 48.)· και οι βίοι τους αποτελούν τις ζωντανές και αιώνιες μαρτυρίες για το Ευαγγέλιο του Σωτήρα, ως νέας ζωής, ζωής γεμάτης χάρη, ζωής αγίας, θείας, θεανδρικής και επομένως ζωής θαυματουργικής και αληθινής, όπως είναι θαυματουργική και αληθινή η ιδία η ζωή του Σωτήρα Χριστού. Και οι χριστιανοί; – Είναι οι άνθρωποι, με τους οποίους συνεχίζεται η άγια θεανθρώπινη ζωή του Χριστού από γενιά σε γενιά μέχρι τη συντέλεια του αιώνα. Όλοι τους αποτελούν ένα σώμα, το Σώμα του Χριστού = την Εκκλησία, και είναι σύσσωμοι του Χριστού και μέλη μεταξύ τους (1 Κορ. 12, 27, 12-14. 10, 17. Ρωμ. 12, 5. Εφ. 3, 6.). Ο ποταμός της αθάνατης θείας ζωής άρχισε να τρέχει, να κυλά ακατάπαυστα από τον Θεάνθρωπο Χριστό· και οι χριστιανοί μπαίνουν δι᾽ αυτού στην αιώνια ζωή. Οι χριστιανοί είναι το Ευαγγέλιο του Χριστού συνεχιζόμενο διά μέσου όλων των αιώνων του ανθρωπίνου γένους. Στους «Βίους των Αγίων» όλα είναι συνηθισμένα, όπως και στο ευαγγέλιο, αλλά και όλα είναι παράδοξα, όπως εις το Ευαγγέλιο· εν τούτοις και στις δύο περιπτώσεις είναι όλα πραγματικά και αληθινά, κατά ένα μοναδικό τρόπο. Αληθινά δε και πραγματικά κατά την ιδία θεανθρώπινη αλήθεια και την ίδια θεανδρική πραγματικότητα, και μαρτυρημένα με την ίδια αγία δύναμη – θεία και ανθρώπινη – κατά τρόπο θεϊκά και ανθρώπινα τέλειο.

Λοιπόν, οι «Βίοι των Αγίων»; – Να, βρισκόμαστε σε χώρο ουράνιο, διότι η γη γίνεται ουρανός με τους αγίους του Θεού. Κοιτάξτε ότι βρισκόμαστε μεταξύ των αγγέλων που έχουν σώμα, ανάμεσα σε χριστοφόρους. Όπου δε είναι αυτοί, εκεί βρίσκεται και ολόκληρος ο Κύριος ο Θεός, μέσα σ’ αυτούς και με αυτούς και ανάμεσα σ’ αυτούς («ο Θεός ο εν αγίοις αναπαυόμενος», «Θεός εν μέσω θεών»)· εκεί είναι και όλη η αιώνια Αλήθεια του Θεού και όλη η αιωνία Δικαιοσύνη του Θεού και όλη η αιώνια Αγάπη του Θεού και όλη η αιώνια Ζωή του Θεού.

Οι «Βίοι των Αγίων»! – Να, βρισκόμαστε στον παράδεισο, όπου φυτρώνει και αυξάνει ό,τι είναι θείο, άγιο, αθάνατο, αιώνιο, δίκαιο, αληθινό, ευαγγελικό. Διότι στον κάθε άγιον άνθησε με το Σταυρό το δένδρο της ζωής, της αιώνιας, θείας και αθάνατης ζωής, και καρποφόρησε πολλούς καρπούς. Ο δε Σταυρός εισάγει στον παράδεισο, εισάγει και εμάς μετά τον ληστή, ο οποίος, για να μας ενθαρρύνει, μπήκε πρώτος στον παράδεισο μετά τον Πανάγιον Θείον Σταυροφόρον, τον Χριστόν · μπήκε δε με το σταυρό της μετανοίας.

Οι «Βίοι των Αγίων»! – Να, βρισκόμαστε στην αιωνιότητα· χρόνος δεν υπάρχει πλέον: «Χρόνος ουκέτι έσται» (Αποκ. 10, 7), διότι στους αγίους του Θεού βασιλεύει η αιώνια Θεία Αλήθεια, η αιώνια Θεία Δικαιοσύνη, η αιώνια θεία Αγάπη, η αιώνια Θεία Ζωή. Και «ο θάνατος ουκ έστι έτι» σ’ αυτούς, διότι όλη η ύπαρξή τους είναι γεμάτη από τις αναστάσιμες θείες δυνάμεις του Αναστάντος Κυρίου, του μοναδικού Νικητή του θανάτου και όλων των θανάτων σ’ όλους τους κόσμους. Δεν υπάρχει θάνατος γι᾽ αυτούς – τους αγίους ανθρώπους, διότι όλη η ύπαρξή τους είναι γεμάτη από τον Μόνον Αθάνατον – τον Υπεραθάνατον Κύριον και Θεόν μας Ιησούν Χριστόν. Ευρισκόμενοι μεταξύ αυτών εμείς πάνω στη γη, βρισκόμαστε μεταξύ των μοναδικά αληθινών αθανάτων, οι οποίοι νίκησαν κάθε άδην. Όταν είμαστε με αυτούς κανένα είδος θανάτου δεν μπορεί να μας βλάψει, διότι οι άγιοι είναι σαν αλεξικέραυνα του θανάτου.

Οι άγιοι είναι οι άνθρωποι, οι οποίοι στη γη ζουν τις άγιες, αιώνιες, θείες αλήθειες. Γι᾽ αυτό και οι «Βίοι των Αγίων» αποτελούν στην πραγματικότητα την εφαρμοσμένη Δογματική, επειδή έχουν βιωθεί απ’ αυτούς όλες οι άγιες και αιώνιες δογματικές αλήθειες, σε ολόκληρη τη ζωογόνο και δημιουργική δύναμή τους. Στους «Βίους των Αγίων» φαίνεται με τον πλέον οφθαλμοφανή τρόπο, ότι τα δόγματα δεν είναι μόνον οντολογικές αλήθειες από μόνες τους και για τον εαυτό τους, αλλ᾽ ότι το κάθε δόγμα είναι πηγή της αιώνιας ζωής και της άγιας πνευματικότητας, σύμφωνα με το παναληθές Ευαγγέλιο του μοναδικού και αναντικατάστατου Σωτήρα και Κυρίου: «Τα ρήματά μου πνεύμά εστι και ζωή εστι» (Ιω. 6, 63). Διότι, κάθε «ρήμα Κυρίου, κάθε λόγος του Θεού, δίνει μία δύναμη σωστική, αγιαστική, που χαριτώνει, ζωοποιεί και μεταμορφώνει.

Χωρίς την άγια δογματική αλήθεια για την Αγία Τριάδα, δεν θα είχαμε τις θείες ενεργείες από την Αγία Τριάδα, τις οποίες αντλούμε με την ορθή πίστη, και οι οποίες μας ζωοποιούν, μας αγιάζουν, μας σώζουν και μας θεώνουν. Χωρίς την αγία αλήθεια για το Θεάνθρωπο, δεν υπάρχει σωτηρία για τον άνθρωπο, διότι από την αλήθεια αυτή, όταν την ζει ο άνθρωπος, πηγάζει η θεία δύναμη, που σώζει από την αμαρτία, από τον θάνατο, από το διάβολο. Και αυτή η δογματική αλήθεια για τον Θεάνθρωπο Ιησού μήπως δεν έχει μαρτυρηθεί σαφέστατα και εμπειρικότατα στους βίους αναρίθμητων αγίων; Επειδή, γι᾽ αυτό ακριβώς οι άγιοι είναι άγιοι, διότι ζουν όλον τον Θεάνθρωπον Κύριον Ιησούν ως τη ψυχή της ψυχής τους, ως τη συνείδηση της συνειδήσεώς τους, τον νουν του νου τους, την ύπαρξη της υπάρξεώς τους, τη ζωή της ζωής τους. Έτσι καθένας από αυτούς βροντοφωνεί μαζί με τον θείον Απόστολον την αλήθεια: «Ζω δε ουκέτι εγώ, ζει δε εν εμοί Χριστός» (Γαλ. 2, 20). – Εμβαθύνατε στους βίους των αγίων: Να, από όλους αυτούς ακτινοβολεί η χαρισματική, η ζωοποιός και σωστική δύναμη της Υπεραγίας Θεοτόκου, η Οποία τους οδήγησε από άσκηση σε άσκηση, από αρετή σε αρετή, από νίκη κατά της αμαρτίας στη νίκη κατά του θανάτου, από τη νίκη κατά του θανάτου στη νίκη κατά του διαβόλου. Αυτή τους εισάγει στην πνευματική χαρά, όπου δεν υπάρχει οδύνη, λύπη και στεναγμός, αλλά «ειρήνη και χαρά εν Πνεύματι Αγίω» (Ρωμ. 14, 17)· χαρά και ειρήνη από την κερδισμένη νίκη εναντίον κάθε αμαρτίας, κάθε πάθους, κάθε θανάτου, κάθε πονηρού πνεύματος. Όλα αυτά αναμφίβολα, μαρτυρούν βιωματικά και εμπειρικά την αλήθεια του αγίου δόγματος για την Υπεραγία Θεοτόκο, που είναι πραγματικά «τιμιωτέρα των Χερουβείμ και ενδοξοτέρα ασυγκρίτως των Σεραφείμ». Αυτό το δόγμα το φυλάσσουν στην καρδιά τους οι άγιοι με την πίστη και με φλογερή αγάπην ζουν με αυτό.

Εάν δε πάλιν θέλετε μία ή δύο χιλιάδες αναμφισβήτητες μαρτυρίες για τη ζωηφόρο και ζωοποιό δύναμη του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου, που να είναι συγχρόνως και εμπειρικές αποδείξεις της αληθείας του δόγματος του σωτηριώδους σταυρικού θανάτου του Κυρίου, ξεκινήστε με την πίστη στους «Βίους των Αγίων». Θα δείτε τότε και θα αισθανθείτε οπωσδήποτε ότι για κάθε άγιον και για όλους μαζί, η δύναμη του Σταυρού αποτελεί το αήττητο όπλο με το οποίον αυτοί νικούν όλους τους ορατούς και αόρατους εχθρούς της σωτηρίας τους. Θα δείτε, ακόμη, το Σταυρό παντού μέσα τους: στη συνείδησή τους, στο νουν τους, στη θέλησή τους, στο σώμά τους· θα τον δείτε σαν αστείρευτη πηγή σωστικών και αγιαστικών δυνάμεων που τους οδηγούν ασφαλώς από τελειότητα σε τελειότητα, από χαρά σε χαρά, έως ότου τους φέρουν στην αιώνια βασιλεία των ουρανών, «ένθα ο των εορταζόντων ήχος ο ακατάπαυστος και η ανέκφραστος ηδονή των καθορώντων του προσώπου του Κυρίου το κάλλος το άρρητον».

Αλλά με την αγία ζωή τους και με τα άγια πρόσωπά τους οι άγιοι του Θεού, επιβεβαιώνουν με τρόπο πειστικό και αληθινό και όλα τα άλλα δόγματα, όπως: για την Εκκλησία, για την χάρη, για τα άγια μυστήρια, για τις άγιες αρετές, για τον άνθρωπο, για την αμαρτία, για τα ιερά λείψανα, για τις άγιες εικόνες, για τη μέλλουσα ζωή, για όλα τα άλλα, πού αποτελούν τη θεανθρώπινη οικονομία της σωτηρίας. Ναι, οι «βίοι των Αγίων» είναι η εμπειρική Δογματική. Είναι η βιωματική Δογματική, Δογματική η οποία έχει γίνει βίωμα μέσα στην αγία ζωή των αγίων ανθρώπων του Θεού.

Εκτός από αυτά, οι «Βίοι των Αγίων» περιέχουν και όλη την ορθόδοξη Ηθική, – το ορθόδοξο ήθος, σ’ ολόκληρη τη λάμψη του θεανθρώπινου μεγαλείου του και της ακατάβλητης δυνάμεώς του. Στους βίους των αγίων αποδεικνύεται και φαίνεται με τρόπο πειστικό και πραγματικό, ότι τα άγια μυστήρια είναι οι πηγές των αγίων αρετών, οι δε άγιες αρετές, καρποί των αγίων μυστηρίων της Εκκλησίας, διότι απ’ αυτές γεννιώνται, με αυτές αναπτύσσονται και τρέφονται και ζουν, με αυτές τελειοποιούνται και αιωνίζονται. Όλοι οι θείοι ηθικοί νόμοι πηγάζουν από τα άγια μυστήρια και πραγματοποιούνται με τις άγιες αρετές. Γι᾽ αυτό και οι «Βίοι των Αγίων» αποτελούν τη βιωματική Ηθική, την εφαρμοσμένη Ηθική. Εξ άλλου, αυτοί πάλιν οι «Βίοι των Αγίων» βεβαιώνουν αναμφισβήτητα ότι η Ηθική δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μία εφαρμοσμένη Δογματική. Ολόκληρη η ζωή των αγίων αποτελείται από τα άγια μυστήρια και τις άγιες αρετές, τα δε άγια μυστήρια και οι άγιες αρετές είναι καρποί του Αγίου Πνεύματος, του ενεργούντος τα πάντα εν πάσι (1 Κορ. 12, 4, 6, 11).

Αλλά τί είναι ακόμη οι «Βίοι των Αγίων»; Η μοναδική Παιδαγωγική τής Ορθοδοξίας. Διότι μέσα σ’ αυτούς, με αναρίθμητους ευαγγελικούς τρόπους, τελείως δοκιμασμένους με τη μακραίωνη εμπειρία, έχει καταδειχθεί πως διαπλάσσεται και οικοδομείται το τέλειο ανθρώπινο πρόσωπο, ο τέλειος άνθρωπος, και πως αυξάνει «εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφ. 4, 13), με τα άγια μυστήρια και τις άγιες αρετές μέσα στην Εκκλησία του Χριστού. Αυτό δε ακριβώς αποτελεί το παιδαγωγικό ιδεώδες του Ευαγγελίου, το μόνο παιδαγωγικό ιδεώδες το άξιον ενός θεοειδούς όντος, όπως είναι ο άνθρωπος. Το ιδανικό αυτό έθεσε αλλά και πραγματοποίησε πρώτος ο Θεάνθρωπος Χριστός, και μετά απ’ Αυτόν το πραγματοποίησαν και οι άγιοι Απόστολοι και οι υπόλοιποι άγιοι του Θεού. Εν τούτοις όμως, χωρίς τον Θεάνθρωπο Χριστό και έξω απ’ Αυτόν, οποιονδήποτε και αν είναι το παιδαγωγικό ιδανικό του ανθρώπου, αυτός θα παραμένει για πάντα μια ύπαρξη ατελής, θνητή, άθλια και τραγική, άξια όλων των ανθρώπινων δακρύων, όσοι υπάρχουν στους κόσμους του Θεού.

Εάν θέλετε, οι «Βίοι των Αγίων» είναι μια ιδιόμορφη ορθόδοξη Εγκυκλοπαίδεια. Σ’ αυτούς μπορεί να βρει κανείς όλα όσα χρειάζονται σε μια ψυχή πεινασμένη και διψασμένη για την αιώνια Δικαιοσύνη και αιώνια Αλήθεια μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο· πεινασμένη και διψασμένη για την θεία αθανασία και την αιώνια ζωή. Εάν διψάς την πίστη, θα τη βρεις πλούσια στους «Βίους των Αγίων» και θα χορτάσεις τη ψυχή σου με τροφή για την οποία ποτέ δεν θα ξαναπεινάσεις. Εάν ποθείς την αγάπη, την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, την ελπίδα, την πραότητα, την ταπείνωση, τη μετάνοια, την προσευχή ή οποιανδήποτε αρετή και άσκηση, στους «Βίους των Αγίων» θα βρεις ένα πλήθος αγίων δασκάλων για κάθε άσκηση και θα πάρεις τη βοήθεια της χάριτος για κάθε αρετή. Εάν περνάς μαρτύρια για την πίστη σου στον Χριστό, οι «Βίοι των Αγίων» θα σε παρηγορήσουν και θα σε ενθαρρύνουν, θα σε ενδυναμώσουν και θα σε αναπτερώσουν, ώστε τα μαρτύριά σου να γίνουν χαρά. Είσαι σε οποιονδήποτε πειρασμό; Οι «Βίοι των Αγίων» θα σε βοηθήσουν να τον νικήσεις και τώρα και πάντοτε. Εάν πάλιν βρίσκεσαι σε κίνδυνο από τους αοράτους εχθρούς της σωτηρίας σου, οι «Βίοι των Αγίων» θα σε οπλίσουν με την «πανοπλίαν του Θεού» (Εφ. 6, 11, 13) και συ θα τους πολεμήσεις και θα τους διαλύσεις όλους, και τώρα και πάντοτε και σ’ όλη σου τη ζωή. Εάν εξ άλλου βρίσκεσαι ανάμεσα σε ορατούς εχθρούς και διώκτες της Εκκλησίας του Χριστού, οι «Βίοι των Αγίων» θα σου δώσουν το θάρρος και τη δύναμη της ομολογίας, για να ομολογείς χωρίς φόβο τον μόνον αληθινό Θεό και Κύριον σ’ όλους τους κόσμους, τον Ιησούν Χριστόν· θα στέκεις για την αλήθεια του Ευαγγελίου Του ακλόνητος μέχρι θανάτου, οποιουδήποτε θανάτου, και θα αισθανθείς τον εαυτό σου δυνατότερο από κάθε θάνατο και από κάθε εχθρό του Χριστού. Υποφέροντας για τον Χριστό, θα φωνάζεις δυνατά από χαρά, αισθανόμενος με όλη σου τήν ύπαρξη, ότι η ζωή σου βρίσκεται στους ουρανούς, πέραν όλων των θανάτων, κρυμμένη «συν τω Χριστώ εν τω Θεώ» (Κολ. 3, 3).

Οι «Βίοι των Αγίων» δείχνουν πολυάριθμους αλλά πάντοτε βέβαιους δρόμους σωτηρίας, φωτισμού, αγιασμού, μεταμορφώσεως, χριστοποιήσεως, θεώσεως· δείχνουν όλους τους τρόπους με τους οποίους η ανθρώπινη φύση κατανικά την αμαρτία, την κάθε αμαρτία· πως νικά το πάθος, το κάθε πάθος· πως νικά τον θάνατο, τον κάθε θάνατο· πως νικά το δαίμονα, τον κάθε δαίμονα. Εδώ βρίσκεται φάρμακο για κάθε αμαρτία, και για κάθε πάθος θεραπεία, από κάθε θάνατο ανάσταση, και από κάθε διάβολο απελευθέρωση, από όλα μαζί τα κακά η σωτηρία. Δεν υπάρχει πάθος, δεν υπάρχει αμαρτία, που να μη υποδεικνύεται μέσα στους «Βίους των Αγίων» ο τρόπος με τον οποίον νικιέται, νεκρώνεται, εκριζώνεται. Σ’ αυτούς φαίνεται ολοκάθαρα, ότι δεν υπάρχει πνευματικός θάνατος, από τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η ανάσταση με την θεία δύναμη του Αναστάντος και Αναληφθέντος Κυρίου Ιησού· δεν υπάρχει βάσανο ή θλίψη ή στενοχώρια ή κακοπάθεια, την οποίαν ο Κύριος για την πίστη σ’ Αυτόν να μη μεταβάλλει σταδιακά ή διά μιας σε μια ήρεμη και κατανυκτική χαρά.

– Πώς γίνεται κανείς από αμαρτωλός δίκαιος; Να, που έχομε ένα πλήθος από συγκλονιστικά παραδείγματα μέσα στους βίους των αγίων! Πως μπορεί κάποιος από ληστής, πόρνος, μέθυσος, άσωτος, φονιάς, μοιχός, να γίνει άγιος; Γι᾽ αυτό θα βρούμε πάμπολλα παραδείγματα εδώ. Επίσης – πως από έναν φίλαυτο, φιλόζωο, ιδιοτελή, άπιστο, άθεο, υπερήφανο, φιλάργυρο, εμπαθή, ένα κακούργο, ένα διαφθαρμένο, οργίλο, πονηρό, ύπουλο, χαιρέκακο, φθονερό, κενόδοξο, φιλόδοξο, κακοήθη, άρπαγα και ανελεήμονα, πως γίνεται ένας άνθρωπος του Θεού; Οι «Βίοι των Αγίων» θα μας το δείξουν και εξηγήσουν.

Επίσης στους «Βίους των Αγίων» έχομε παρά πολλά και θαυμαστά παραδείγματα για το πως ένας νέος γίνεται άγιος νέος, μια κόρη γίνεται άγια κόρη, πως ένας γέρος γίνεται άγιος γέρος, πως μια γερόντισσα γίνεται άγια γερόντισσα, πως ένα παιδί γίνεται άγιο παιδί, πως οι γονείς γίνονται άγιοι γονείς, πως ένας γιός γίνεται άγιος γιός, πως μια θυγατέρα γίνεται άγια θυγατέρα, πως μια οικογένεια γίνεται άγια οικογένεια, πως μια κοινωνία γίνεται άγια κοινωνία, πως ένας ιερέας γίνεται άγιος ιερέας, πως ένας επίσκοπος γίνεται άγιος επίσκοπος, πως ένας βοσκός γίνεται άγιος βοσκός, πως ένας γεωργός γίνεται άγιος γεωργός, πως ένας βασιλιάς γίνεται άγιος βασιλιάς, πως ένας εργάτης γίνεται άγιος εργάτης, πως ένας δικαστής γίνεται άγιος δικαστής, πως ένας δάσκαλος γίνεται άγιος δάσκαλος, πως ένας καθηγητής γίνεται άγιος καθηγητής, πως ένας στρατιώτης γίνεται άγιος στρατιώτης, πως ένας αξιωματικός γίνεται άγιος αξιωματικός, πως ένας κυβερνήτης γίνεται άγιος κυβερνήτης, πως ένας γραμματέας γίνεται άγιος γραμματέας, πως ένας έμπορος γίνεται άγιος έμπορος, πως ένας μοναχός γίνεται άγιος μοναχός, πως ένας οικοδόμος γίνεται άγιος οικοδόμος, πως ένας γιατρός γίνεται άγιος γιατρός, πως ένας τελώνης γίνεται άγιος τελώνης, πως ένας επαγγελματίας γίνεται άγιος επαγγελματίας, πως ένας φιλόσοφος γίνεται άγιος φιλόσοφος, πως ένας επιστήμονας γίνεται άγιος επιστήμονας, πως ένας πολιτικός γίνεται άγιος πολιτικός, πως ένας υπουργός γίνεται άγιος υπουργός, πως ένας φτωχός γίνεται άγιος φτωχός, πως ένας πλούσιος γίνεται άγιος πλούσιος, πως ένας δούλος γίνεται άγιος δούλος, πως ένας δεσπότης γίνεται άγιος δεσπότης, πως οι σύζυγοι γίνονται άγιοι σύζυγοι, πως ένας συγγραφέας γίνεται άγιος συγγραφέας, πως ένας καλλιτέχνης γίνεται άγιος καλλιτέχνης.

Εκείνος που διάβασε τους «Βίους των Αγίων» αισθάνεται και καταλαβαίνει με όλη την ύπαρξή του, ότι μόνον «συν πάσι τοις αγίοις» (Εφ. 3, 18) μπορεί να γνωρίσει Χριστόν τον Θεόν, και όλα τα εν Αυτώ και περί Αυτού, και όσα πηγάζουν απ᾽ Αυτόν (πρβλ. Εφ. 3, 18-19).

Και οι άγιοι; – Παίρνουν αγιότητα «εξ Ενός πάντες», από τον Ένα τον Μόνον Άγιο (πρβλ. Εβρ. 2, 11). Για τις χριστοπόθητες ασκήσεις τους τούς δίνεται το Άγιο Πνεύμα, το μόνο που γνωρίζει τα βάθη του Θεού, τα βάθη του Θεανθρώπου Χριστού. Και αυτοί μας μιλούν διά του Αγίου Πνεύματος για το άρρητο μυστήριο του Χριστού και για όλα τα ανέκφραστα δώρα, που δόθηκαν σ’ εμάς διά μέσου του Χριστού του Θεού (πρβλ. Α’ Κορ. 2, 9-12). Ναι το «μυστήριον του Χριστού» μόνον με το Άγιο Πνεύμα αποκαλύπτεται και μόνο στους αγίους ανθρώπους (πρβλ. Εφ. 3, 3-5. Κολ. 1, 26). Γι᾽ αυτό οι άγιοι είναι οι περισσότερο τέλειοι και οι γνησιότεροι μάρτυρες του Χριστού, του Θεού και Σωτήρα μας.

Τώρα γνωρίζομε από τους βίους των αγίων: ποιος είναι ο Θεός και τι είναι ο Θεός · ακόμη ποιος είναι ο άνθρωπος και τι είναι ο άνθρωπος. Ήδη έχομε αποβιβασθεί στην ουράνια όχθη και αντικρίζομε όλο τον κόσμο της γης από τον ουρανό. Και κοιτάζοντας από τον ουρανό, τι είναι εκείνο που διακρίνομε περισσότερο πάνω στη γη; – Δεν είναι ούτε τα βουνά, ούτε οι θάλασσες, ούτε οι πόλεις, ούτε οι ουρανοξύστες. Είναι ο άνθρωπος. Διότι η θεοειδής ψυχή του ανθρώπου είναι ένας ήλιος στη γη. Όσοι είναι οι άνθρωποι, τόσοι είναι οι ήλιοι στη γη. Και καθένας απ᾽ αυτούς τους ήλιους είναι ορατός από τον ουρανό. Αγαπημένο θαύμα του Θεού! Η μικρούτσικη γη, ένα αστεράκι από τα πιο μικρά, να χωρά δισεκατομμύρια ήλιους! Μέσα από το χωματένιο σώμα του ανθρώπου λάμπει ο ήλιος! Ο άνθρωπος! – Ένας μικρός θεός μέσα στη λάσπη.

Είναι Ευαγγέλιο, παναληθινό Ευαγγέλιο, – όχι δικό μου, αλλά των αγίων του Θεού – ότι: ο άνθρωπος είναι ένα μεγάλο μυστήριο, ιερό μυστήριο του Θεού. Τόσο μεγάλο και τόσο ιερό, ώστε ο ίδιος ο Θεός έγινε άνθρωπος για να μας ερμηνεύσει όλο το βάθος του ανθρώπινου μυστηρίου. Η αλήθεια του Ευαγγελίου, η παναλήθεια είναι ότι ο Θεός έγινε άνθρωπος για να κάμει τον άνθρωπο θεό κατά χάριν. Αυτήν την παναλήθεια ευαγγελίζονται βροντόφωνα οι αρχιστράτηγοι του Ευαγγελίου του Θεανθρώπου: ο άγιος Αθανάσιος ο Μέγας, ο Χρυσόστομος ο Παμμέγιστος, ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Αυτούς ακολουθούν και όλοι οι άλλοι ευαγγελιστές, – όλη η Εκκλησία του Χριστού. Ο Κύριος και Θεός και Σωτήρας μας Ιησούς Χριστός, που έγινε από άμετρη φιλανθρωπία άνθρωπος, αγίασε τον άνθρωπο, τον χριστοποίησε, τον εθέωσε. Πολέμησε και νίκησε εν αυτώ και γι᾽ αυτόν κάθε τι άθεο και αντίθεο: Την αμαρτία, τον θάνατο και τον διάβολο· και ανύψωσε τον άνθρωπο υπεράνω όλων των ουρανών, μέχρι τον Τριαδικό Θεό.

Όλα αυτά ποιοι τα μαρτυρούν; Όλοι οι άγιοι από τον πρώτο μέχρι το τελευταίο. Καθένας απ᾽ αυτούς, με ολόκληρη τη ζωή του μαρτυρεί γι᾽ αυτή την αλήθεια: Ότι μέσα στην αγία Εκκλησία του Χριστού ο άνθρωπος με τα άγια μυστήρια και τις άγιες αρετές μεταμορφώνεται σε «θεόν κατά χάριν», σε κατά χάριν θεάνθρωπο.

Η μεταμόρφωση του ανθρώπου σε θεάνθρωπο κατά χάριν διά του Θεανθρώπου Χριστού, η μετάπλασή του σε θεό κατά χάριν, είναι, κατά τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων, τέχνη τεχνών, επιστήμη επιστημών, φιλοσοφία φιλοσοφιών. Γι᾽ αυτό οι άγιοι Διδάσκαλοί μας την σύμφωνα με το Ευαγγέλιο ζωή ονομάζουν αληθινή φιλοσοφία, αληθινή σοφία. Ο δε άγιος Μακάριος ο Μέγας ονομάζει τους αγίους «φιλοσόφους του Αγίου Πνεύματος».

Τώρα, από τους «Βίους των Αγίων» γνωρίζομε ότι ο άνθρωπος είναι μια ύπαρξη με τις πλέον μεγάλες διαστάσεις: εκτείνεται από το διάβολο μέχρι τον Θεό, και μπορεί να γίνει και θεός κατά χάριν, και διάβολος με την ελεύθερη βούλησή του. Μέσα σε κάθε αμαρτία υπάρχει και κάτι λίγο από το διάβολο. Με τη φιλαμαρτία και τη εκούσια και επίμονη παραμονή στην αμαρτία, ο άνθρωπος βαθμιαία διαβολοποιείται, μεταβάλλεται βαθμιαία σε διαβολάνθρωπο και δημιουργεί θεληματικά την κόλαση για τον εαυτόν του. Διότι κάθε αμαρτία είναι μια μικρή κόλαση. Αντίθετα, μέσα στην Εκκλησία του Χριστού, με τα άγια μυστήρια και τις άγιες ευαγγελικές αρετές, ο άνθρωπος γεμίζει με τον Θεάνθρωπο Χριστό, ντύνεται τον Χριστό, και μεταμορφώνεται βαθμιαία σε άνθρωπο χριστοφόρο και χριστοειδή, «εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφ. 4, 13. Πρβλ. Κολ. 1, 28). Γίνεται σταδιακά θεάνθρωπος κατά χάριν, και με αυτόν τον τρόπο αποκτά μέσα στη ψυχή του τον παράδεισο. Διότι κάθε μια αγία ευαγγελική αρετή είναι μικρός παράδεισος για τη ψυχή (Πρβλ. Ματθ. 5, 3-12. Λουκ. 6, 20-23. Ιακ. 1, 25. Ιωάνν. 13, 17).

Γίνεται ολοφάνερο από τους «Βίους των Αγίων» ότι οι άγιοι γνωρίζουν ολόκληρο το μυστήριο του ανθρώπου, όλων των ανθρώπων, και το δικό μου και το δικό σου μυστήριο· διότι γνώρισαν το μυστήριο του Μόνου Τελείου Ανθρώπου, του Θεανθρώπου Χριστού, και δι᾽ Αυτού έλυσαν ολοκληρωτικά και τελεσίδικα το πρόβλημα του ανθρώπου. Και ταυτόχρονα έλυσαν το πρόβλημα όλης της κτίσεως. Διότι ουσιαστικά όλα τα προβλήματα περιέχονται μέσα στο πρόβλημα του ανθρώπου, και όλες οι λύσεις στη λύση του προβλήματος του ανθρώπου. Εκτός του Θεανθρώπου και χωρίς τον Θεάνθρωπο, ο άνθρωπος είναι πάντοτε υπάνθρωπος και μη άνθρωπος, δηλαδή δεν είναι άνθρωπος με την ουσιαστική σημασία του όρου.

Ζήτησε να βρεις τον εαυτό σου μέσα στους «Βίους των Αγίων»· θα τον βρεις οπωσδήποτε μέσα σ’ αυτούς. Ακόμη θα βρεις εκεί και τα φάρμακα, με τα οποία μπορείς να τον θεραπεύσεις από όλες τις πνευματικές αρρώστιες και να τον κάνεις υγιή ολοκληρωτικά. Υγιή και στους δύο κόσμους, ώστε να μη μπορέσει να σε βλάψει κανένας θάνατος. Θα βρεις ακόμη μέσα στους «Βίους των Αγίων», όλα όσα χρειάζονται για να ζήσεις και στους δύο κόσμους· όσα χρειάζονται σ’ εσένα, άνθρωπε, που είσαι μια αθάνατη ύπαρξη · μια αιώνια ύπαρξη, μια θεανθρώπινη ύπαρξη, άνθρωπε! άνθρωπε! άνθρωπε!