Οικουμενικό Πατριαρχείο
Εκκλησία της Ελλάδος
Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
Στην εποχή μας κατοχυρώνονται και προασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα σε οικουμενικό επίπεδο. Αναμφίβολα,το γεγονός αυτό αποτελεί πρόοδο και κατάκτηση του πολιτισμού μας. Μάλιστα η χριστιανική θεολογία έχει διαδραματίσει ρόλο στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου διακηρύσσοντας ότι το ανθρώπινο πρόσωπο είναι ιερό ως εικόνα Θεού. Έτσι έχει εισαχθεί στον δημόσιο λόγο η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Ωστόσο, σε προσωπικό επίπεδο εξαιτίας του υπερτονισμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου ελλοχεύει ο κίνδυνος πνευματικού αποπροσανατολισμού, καθώς καλλιεργείται έντονα ο ατομισμός. Ειδικότερα για τον πιστό δεν είναι ωφέλιμη η τάση διεκδίκησης των συμφερόντων του και η αυτοδικαίωση. Αντίθετα, η αυτοκατάκριση και η υποχωρητικότητα απέναντι στον πλησίον μπορούν να συμβάλουν στην προαγωγή του χριστιανικού βίου.
Ασφαλώς στη χριστιανική διδασκαλία, όπου η ταπείνωση και η αγάπη κατέχουν κεντρική θέση, δεν προσιδιάζει η με κάθε μέσο προσπάθεια επικράτησης απέναντι στον συνάνθρωπο. Πιο συγκεκριμένα οι άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που αποτελεί τον θεματοφύλακα της διδασκαλίας του Χριστού, τονίζουν την αξία της μετριοφροσύνης. Ο άγιος Παϊσιος ο Αγιορείτης επισημαίνει ότι «πνευματική δικαιοσύνη είναινα αισθάνεται ο άνθρωπος τα βάρη των άλλων δικά του. Θεία δικαιοσύνη είναι να κάνεις αυτό που αναπαύει τον άλλο. Δηλαδή να προτιμάς να θυσιάζεις το δίκαιο σου, για να αναπαύσεις και να βοηθήσεις κάποιον». Τονίζει χαρακτηριστικά: «Πες στον άλλο ότι έχει δίκαιο. Ξέρεις με το δίκαιο τους πόσοι πήγαν στην κόλαση; Μόνο αν βρεθεί κανείς με πολλή αγάπη, μαζεύει το άδικο και αφήνει το δίκαιο στους άλλους. Μόνο ο Χριστός δέχθηκε όλο το άδικο σηκώνοντας τον Σταυρό για μας[1]».
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος της διδασκαλίας του σε αυτή την «κοινωνική» αρετή ο άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής, στις επιστολές τουοποίου βρίσκονται διάσπαρτες σχετικές παραινέσεις.
Ας ακούσουμε τον άγιο με τα δικά του λόγια:«Μη ζητήσεις ποτέ σου να βρεις το δίκιο σου, γιατί τότε έχεις το άδικο. Αλλά να μάθεις να υπομένεις ανδρείως τους πειρασμούς, όσους κι αν επιτρέψει ο Κύριος. Χωρίς πολλές δικαιολογίες να λες: Ευλόγησον! Και χωρίς να σφάλεις να μετανοείς ότι έσφαλες. Με επίγνωση ψυχής και όχι εξωτερικά, για έπαινο, να λες πως έσφαλες και εσωτερικά να κατακρίνεις[2]. Εάν ζητήσεις το δίκαιο για οποιοδήποτε πράγμα, που θα σε αδικήσει, ατιμάσει, υβρίσει, χτυπήσει, διώξει ή την ζωή σου επιβουλευθεί ο πλησίον σου, και πάλι εσύ βρίσκεσαι άδικος, εάν αυτόν θεωρήσεις αίτιον ή εμπαθώς τον κατηγορήσεις. Διότι ζητείς από αυτόν αυτό που δεν του το έδωσε ο Θεός. Εάν κατανοήσεις αυτό που σου λέω, όλοι θα σου είναι ανεύθυνοι, για οποιοδήποτε σφάλμα, και μόνο εσύ θα είσαι σε όλα υπεύθυνος[3].
Αν όμως ζητήσεις με άλλο τρόπο να βρεις το δίκαιο, θα είσαι πάντοτε άδικος, και επομένως η χάρηείναι ανάγκη να πηγαίνει και να έρχεται μέχρι να βρει ανάπαυση στην ψυχή σου. Διότι, τόση χάρη δικαιούται στον εαυτό του ο άνθρωπος, όσο πειρασμό ευχαρίστως υπομένει, όσο βάρος του πλησίον του αγογγύστως βαστάζει[4]. Σε ό,τι κι αν συμβεί, όσο είναι δυνατόν να κινήσει ο δαίμονας κάτω από τον ουρανό, εγώ θέλημα δεν θα εκφράσω, γνώμη δεν δίνω, φιλονικία δεν κάνω. Ας είναι στραβό, ας είναι οτιδήποτε θέλει αυτό που με προστάζουν, σαν σταυρός. Εγώ χωρίς διάκριση θα το κάνω. Και ας δει ο Θεός την καρδία μου να μου ελαφρώσει τον πόλεμο[5].
Μη θελήσεις να δείξεις στον άλλο το σφάλμα. Μη ζητήσεις το δίκαιο, αλλά σιωπώντας μέχρι θανάτου ξεπέρασε τον πειρασμό και την ταραχή[6]. Να θαυμάζεις όσους γίνεται στο στόμα τους το σάλιο αίμα, για να μην μιλήσουν. Αυτούς να τους έχεις σε μεγάλη ευλάβεια και να τους τιμάς ως μάρτυρες, ως ομολογητές. Τέτοιους εγώ αγαπώ, τέτοιους φιλώ, και γι’ αυτούς οφείλω να χύνω κάθε ημέρα και την τελευταία ρανίδα του αίματος μου με αγάπη Χριστού. Καθότι τον βλέπεις ότι υπομένων προτιμά μυρίους θανάτους, εκτός από το να βγάλει από το στόμα του λόγο ψυχρό. Και οπότε τον πνίγουν οι άνθρωποι, τον πνίγει το δίκαιο, τον πνίγει και ο έσωθεν λογισμός. Και αυτός μαχόμενος ατονεί και πίπτει σαν νεκρός. Και ακόμη μάχεται νοερά με τον πειρασμό και παίρνει όλα τα βάρη επάνω του με πόνο και στεναγμό σαν να έσφαλε ο ίδιος[7].
Να μαθαίνεις κάθε μέρα αισθητώς την αδυναμία σου και να υπομένεις αυτούς που σφάλλουν. Να μην κατακρίνεις τους αδελφούς, εάν σφάλλουν, αλλά να τους ανέχεσαι[8]. Έρχεται για παράδειγμα ο λογισμός και σε θλίβει μέσα στο Ναό γιατί να ψάλλει πάλι ο αδελφός σου και όχι εσύ κατά την σειρά; Εσύ τους λες προτιμότερο είναι να αναπαυθεί ο αδελφός μου και όχι εγώ. Επιμένει ο λογισμός: Μα γιατί, αφού αυτό είναι το δίκαιο και σωστό; Εσύ πες του: Διάβολε άφησε με! Και βαλε τον νου σου στην ευχή. Εξεγείρεται ο πειράζων, πάει να σκάσει. Μα όχι γιατί; Καλά πες του, καλά! Περίμενε λίγο να σου πω το γιατί. Και αμέσως προφασιζόμενος βγες έξω από τον Ναό και πήγαινε γρήγορα στο κελί. Εκεί λαβε την ράβδο και πες με θυμό. Να το γιατί σου, διάβολε! Αυτό είναι. Αυτό είναι το δίκαιο, που μου ζητείς. Πάρε το λοιπόν και, αφού τον πληγώσεις στο σώμα σου, τον καταγγέλλεις στον Χριστό ως αίτιο του πόνου σου. Φεύγει με φρίκη ο δαίμονας, έρχεται ο Χριστός, γεμίζει παράκληση ελαφρώνει το πάθος και μαθαίνεις την τέχνη πώς να νικάς[9].
Αν υπομένεις την άσκηση της ημέρας, την κάθε φορά που πιέζεις την ψυχή σου να υπομείνεις ένα λόγο ψυχρό, ένα χλευασμό, έναν έλεγχο, γίνεσαι ομολογητής. Σε κάθε υπομονή που κάνεις, στεφάνι παίρνεις και σου υπολογίζεται μπροστά του Θεού μαρτύριο ημερήσιο[10].
Δεν κερδίζει ο έξυπνος, ο ευγενής, αυτός που ομιλά τορνευτά, ή ο πλούσιος. Αλλά αυτός που υβρίζεται και μακροθυμεί, αδικείται και συγχωρεί, συκοφαντείται και υπομένει. Εκείνος που γίνεται σπόγγος και καθαρίζει ό,τι ακούει, ό,τι του λένε, όποιας λογής και αν είναι. Αυτός καθαρίζεται και λαμπρύνεται περισσότερο. Αυτός φτάνει σε μέτρα μεγάλα. Αυτός εντρυφά σε θεωρίες μυστηρίων. Και τέλος αυτός είναι από εδώ μέσα στον παράδεισο. Και όταν έλθει του θανάτου η ώρα εκείνη, μόλις κλείσουν τα μάτια αυτά, ανοίγουν τα εσωτερικά της ψυχής. Και ενόσω στοχάζεται τα εκεί, ευρίσκεται αμέσως σε εκείνα που επιθυμούσε, χωρίς καθόλου να το καταλάβει. Από σκότος μεταβαίνει σε φως, από θλίψη σε ανάπαυση, από ζάλη σε λιμάνι ατάραχο, από πόλεμο σε ειρήνη διηνεκή. Γι’ αυτό αδελφοί μου καλοί και αγαπημένοι, όποιος αδικείται στον κόσμο αυτό και θελήσει να ζητήσει το δίκαιο, ας γνωρίζει ότι είναι αυτό. Να υπομένει το βάρος του αδερφού, του πλησίον του, μέχρι την έσχατη πνοή και να κάνη υπομονή σε όλα τα λυπηρά της παρούσας ζωής[11].
Προσπέρασε κι εσύ τα δίκαια σου και τα θελήματά σου για χάρη της τόσης αγάπης μου για σένα. Και ένωσε την καλή συζυγία: υπομονή και μακροθυμία[12]. Δεν ωφελεί λοιπόν, αν στεναχωριέσαι , αν λες λόγια. Πρέπει να κλείνεις το στόμα. Κανείς να μην σε καταλαβαίνει. Και να βγαίνει καπνός από τα μάτια και όχι από τη μύτη. Όχι να ξεφυσάς, δήθεν να ξεθυμάνεις, αλλά να γαληνεύεις. Και με την υπομονή και την μακροθυμία να καις τον διάβολο.[13]
Ξέρεις τι είναι να μην πειράζεις , να σε πειράζουν να μην κλέβεις , να σε κλέβουν; Ναευλογείς , να σε καταρώνται; Να ελεείς , να σε αδικούν; Να επαινείς , να σε κατακρίνουν; Να έρχονται χωρίς λόγο να σε ελέγχουν , να σε φωνάζουν συνεχώς πλανεμένον εφ’όρου ζωής; Και να ξέρεις ότι δεν είναι όπως λένε. Και να βλέπεις τον πειρασμό που τους κινεί. Και εσύ να μετανοείς και να κλαις ως υπαίτιος, επειδή είσαι τέτοιος. Αυτά είναι τα δυνατότερα. Επειδή πολεμείσαι από αυτούς και πολεμείς και εσύ με τον εαυτό σου να τον πείθεις ότι έτσι είναι όπως λένε οι άνθρωποι, χωρίς να είναι έτσι. Να βλέπεις ότι έχεις εξ ολοκλήρου το δίκαιο και να πείθεις τον εαυτό σου ότι έχεις το άδικο. Αυτή είναι η τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών. Να ραβδίζεις τον εαυτό σου μέχρι να πεισθεί να ονομάζει το φως σκοτάδι και το σκοτάδι φως. Να φύγει κάθε δικαίωμα. Και να σβήσει τελείως η έπαρση. Να γίνεις μωρός με πλήρη σύνεση.[14]
Εάν ζητήσεις από τον αδελφό σου το δίκαιο, αμέσως βρίσκεσαι αντιμέτωπος με τον Θεό, ο οποίος σε υπέμενε, όταν αμάρτανες[15]. Όποιος λοιπόν από εσάς θα ζητήσει το δίκαιο, ας γνωρίζει ότι είναι αυτό: Να σηκώσει το βάρος του αδερφού του μέχρι εσχάτης πνοής, και να κάνει τέλεια υπακοή στον πνευματικό του οδηγό. Και μόνο με την αγάπη οικοδομείται ο ασθενής.[16]
Μην πεις ότι έχω δίκαιο καμιά φορά. Ακόμη κι αν σου βγάλουν τα μάτια, το δίκαιο μην ζητήσεις ποτέ, επειδή φοράς τον Χριστό, που έγινε άνθρωπος για τον άνθρωπο και έπαθε τα πάντα, για να σώσει εμάς. Άνθρωπο παραβάτη δεν ξέρει[17]. Μην κοιτάζεις τι κάνουν οι άλλοι, και μη θέλεις να φαίνεσαι ότι ξέρεις. Εκείνα που πρέπει να ξέρεις είναι να λες συνεχώς την ευχή και να προσέχεις το έργο σου. Γίνε μωρός για τον Χριστό, για να σε σοφίσει ο Κύριος[18].
Όταν συνηθίσεις να λες στον καθένα ευλόγησον, και σε όλα παντού να βρίζεις τον εαυτό σου και δε ζητάς ποτέ το δικαίωμα και το θέλημα σου, γρήγορα θα γευθείς καρπό ταπείνωσης. Αρκεί να κάνεις σε όλα υπομονή».[19]
Η χριστιανική θεολογίαεπιφυλάσσει για τον άνθρωπο την ύψιστη προοπτική, καθώς αποσκοπεί στην ομοίωση με τον Θεό. Μια έκφανση της προοπτικής αυτής είναι η ομοίωση με την διάνοια του Χριστού[20]. Η υπακοή στο θέλημα του Θεού, που πραγματοποιείται με την τήρηση των εντολών, σταυρώνει τον νου, για να γεννηθεί μέσα του ένας άλλος νους, ο νους του Χριστού[21]. Η σταύρωση του νου γίνεται ιδιαίτερα δυσχερής για τον άνθρωπο της σύγχρονης κοινωνίας, που διαπνέεται και καλλιεργείται με πνεύμα αυτονομίας. Η αποδοχή του άλλου και πολλή περισσότερο η υπακοή στο θέλημα του άλλου προβάλει ως καθαρή μωρία για την επικρατούσα λογική της αυτονομίας. Δεδομένου όμως ότι η εγωκεντρική αυτή λογική οδηγεί τελικά σε αδιέξοδα, τόσο στην κοινωνική όσο και στην προσωπική ζωή του ανθρώπου, η σταύρωση του νου αποδεικνύεται ιδιαίτερα επίκαιρη, αλλά και θεραπευτική για τον σύγχρονο άνθρωπο[22]. Στην προσπάθεια αυτή δύναται να συμβάλει καθοριστικά η διδασκαλία του αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή.